Marianne von Werefkin: eigenzinnig intens

Onlangs was ik in Museum de Fundatie in Zwolle. Daar was onder andere een overzichtstentoonstelling van het werk van Marianne von Werefkin. Deze kunstenares werd in 1860 geboren in Rusland en in overleed in 1938 in Zwitserland. Eigenzinnig en zelfverzekerd als zij was, weigerde zij haar leven te laten bepalen door de sociale en culturele conventies van haar tijd. Zij heeft een radicale rol gespeeld in de ontwikkeling van het expressionisme in Duitsland, de modernistische stroming in de Europese kunst begin twintigste eeuw. Met een vrijzinnige en spirituele blik op haar leefwereld wist zij de sociale misstanden van haar tijd scherp te verbeelden in haar vele schetsboeken, tekeningen en schilderijen. Zoals in de tijd toen zij tijdens de Eerste Wereldoorlog naar Zwitserland trok, alwaar haar werk zich richtte op hoe de mens de natuur steeds meer naar zijn hand zette, met alle schadelijke gevolgen van dien. In haar schilderijen wierpen vriendelijke Alpen nu fronsende blikken naar aangelegde treinrails, uitgehakte tunnelbanen en zware industrie. Ik moest wennen aan de intense kleuren en de harde lijnen, abstract en plat; emoties en gevoelens staan in haar werk voorop. Maar gaandeweg de expositie, struinend van zaal naar zaal, van thema naar thema, raakte ik meer en meer onder de indruk. Steeds meer werd ik haar schilderijen in gezogen. Juist door die intense kleuren, het mysterieuze van de geschetste leegte en verlatenheid, en dan die even zo raadselachtige personages op haar doeken, zoekend in hun leven naar wat hen vooruithelpt. Of zag ik pure overleving?
 
Marianne von Werefkin schilderde ook het harde leven van vrouwen op het platteland en in de steden. “Gebukt onder het leven slepen deze figuren zich voort, gevangen in een lotsbestemming die nooit lijkt te veranderen”, las ik in een tekst aan de muur. In een tijd waarin vrouwen nog weinig te zeggen hadden, benadrukte Werefkin hun onmisbare positie in de maatschappij. De kunstenares gaf deze vrouwen een gezicht. Zij luisterde als het ware met haar ogen.
 
Luisteren met je ogen, zien wat niet gezegd wordt. Het deed mij denken aan het thema van een mijn eigen liederen, Sterrennacht, waarin een kunstenaar de mens- tegenover in al zijn kwetsbaarheid probeert te vangen op het schildersdoek. Met de kerstverlichting buiten in het oude hart van Zwolle, en overal kerstbomen opgetuigd,  zag ik als vanzelf de sterrennacht van het oude Bethelehem. In het geboorteverhaal van Lichtend Kind worden de onaanzienlijken gezien en klinken de bazuinen juist voor de herders, in hun tijd de minsten onder de minsten. Goed dat kunstenaars altijd en overal misstanden aan de kaak stellen. Op schrift, in de beeldende kunst: in allerlei vormen. De intense kleuren en mysterieuze verlatenheid in het werk van Marianne von Werefkin zijn mij nog lang bijgebleven.
 
 
Richard van der Keur
december 2024

---