Geloof, hoop en ravage

Raakt religie weer in de mode? “Er hangt iets in de lucht, je ziet het in de kunsten”, las ik in dagblad Trouw. “De grenzen van de geest worden afgetast en dan komt religie weer in beeld.” Iets van dit vermoeden viel ook mij toe toen ik afgelopen december in Museum de Fundatie in Zwolle de tentoonstelling Spiritualiteit zag. Later struinde ik opnieuw door de kunsten van spiritualiteit, nu door de gangen van het Kröller-Müller Museum in Otterlo, in Park de Hoge Veluwe. Naast de vaste collectie met veel Vincent van Gogh zagen we er de tijdelijke tentoonstelling Zoeken naar zingeving.
 
Bij het betreden van de eerste zaal zag ik een schilderij met een stilleven van citroenen op een tafel, en een fles. Op de wand achter het schilderij stond een citaat van Helene Kröller Müller (Essen, 1869- Otterlo, 1939) afgebeeld: “Als je je eens zult kunnen verplaatsen in het gemoed van iemand, die zóó citroenen heeft kunnen zien en ons vertolken, dan zal je van kunst genieten omdat je er uit voelt, dat er ten spijt van alles iets in de wereld is, waar wij telkens weer naar zoeken en telkens weer ontzag voor moeten hebben.”
 
Zoeken naar zingeving, zoals het in het Kröller-Müller heet, is van alle tijden. Dat zien we niet alleen in de verschillende religies, maar ook in de filosofie, de literatuur, de poëzie, en dus ook in de schilderkunst. Door de eeuwen heen hebben vele kunstschilders met hun penseel en kleurenpallet de diepere dimensie van ons alledaagse leven op doek proberen te vangen. Dat ‘iets’ in de wereld waar wij telkens naar zoeken en ontzag voor moeten hebben …
 
In diezelfde dagen, omgeven door zinderend vogelgezag in de uitgestrekte bossen aldaar, sloeg ik ter voorbereiding op een volgende gespreksochtend, of Zielsplek, een nieuw boek open van de Australische singer-songwriter Nick Cave, Geloof, hoop en ravage, dat hij samen met journalist Seán O’Hagan heeft gemaakt. Hierin vertelt de markante Cave onder meer openhartig over zijn ontdekkingstocht naar religie, en spreekt zelfs over het ‘nut van geloof’. Cave verloor een aantal jaren terug zijn zoon door een tragisch ongeval, en ontdekte in dit donkerste dal van zijn leven het genoegen van zondagmorgen in de kerk zitten. “We worden geacht ons vertrouwen te stellen in de rationele wereld, maar als de logica in die wereld ver te zoeken is, dan kan je behoefte aan een grotere betekenis het zomaar winnen van je ratio”, vertelt hij. “En dan kan plotseling blijken dat je ratio het minst interessante, meest voorspelbare en minst bevredigende aspect van jezelf is. Dat is in ieder geval mijn ervaring.”
 
Met Caves openhartigheid over zijn persoonlijke religieuze ervaringen in het achterhoofd, stond ik nu te midden van al die aan zingeving gerelateerde beeldende kunst. Niet verwonderlijk, al die huidige aandacht voor begrippen als zingeving en religie, want iedere tijd en iedere samenleving kent een geestelijke dimensie, lezen we ook in Zin in de samenleving. Nieuwe plekken van betekenis, verzet en perspectief, een nieuwe uitgave van Vrijzinnigen Nederland. In die geestelijke dimensie liggen, om met socioloog en filosoof Gabriël van den Brink te spreken, waarden verborgen, zingevingsvragen en angsten die spelen. De miskenning van de geestelijke dimensie en de onderschatting van ons eigen vermogen tot handelen, zegt hij, leiden tot frustratie, moedeloosheid en onbehagen. “De gangbare opvatting is dat mensen individueel zijn ingesteld, gericht op materiële belangen, rationeel zijn en er constant op uit zijn om te concurreren met elkaar.” En juist dit mechanische mensbeeld is wat bij het vormgeven van onze samenleving wordt gehanteerd: doelmatig, rationeel, vaak grootschalig, volgens regels en bureaucratisch. 
 
Al kun je er misschien niet altijd de woorden voor vinden, toch voel je welhaast als vanzelf aan, al struinend langs al die kunstwerken in het licht van religie, spiritualiteit en zingeving, dat we die eerdergenoemde geestelijke dimensie beter maar niet uit het oog moeten verliezen. Er bestaat immers ook nog wat we noemen een personalistisch mensbeeld, oftewel: een inclusief mensbeeld. Vanuit het of-of-denken (mechanisch) komen we dan via denken vanuit eenheid en verbinding (organistisch) bij het en-en-denken. Rechtlijnigheid versus de veelzijdige werkelijkheid.
 
“Mijn rationele werkelijkheid blaast minder hoog van de toren deze dagen en is minder zeker van zijn zaak”, zegt Nick Cave in zijn boek. “Ik geloof dat onze eigen positieve daden, onze kleine daden van liefde, door de wereld weerklinken op manieren die zich aan ons zicht onttrekken. Wat ik wil zeggen is: we betékenen iets. Onze daden betékenen iets. We zijn van waarde.”
 
 – Richard van der Keur   

Deze bijdrage is gepubliceerd in Samengaan nr. 1  2025  van Vrijzinnige Geloofsgemeenschap Tholen.                                         

---